Δευτέρα 6 Σεπτεμβρίου 2010

6-7 Σεπτεμβρίου 1955: Το Τουρκικό πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης

Του Κωνσταντίνου Πολίτη

Ο όρος «Σεπτεμβριανά» ζωντανεύει στη μνήμη του οικουμενικού ελληνισμού το πογκρόμ που εξαπέλυσε ο κατευθυνόμενος τουρκικός όχλος από την κυβέρνηση Μεντερές, εναντίον της πολυπληθούς και ευημερούσας ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955.  Η Συνθήκη της Λωζάννης που υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923 υπήρξε η αφετηρία του ξεριζωμού του ελληνικού στοιχείου από την Πόλη, παρά το γεγονός ότι -θεωρητικά- το προστάτευε.  Ήδη τo 1927, τέσσερα χρόνια μετά την υπογραφή της, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινουπόλεως είχε καταστεί μειονότητα, αφού ο αρχικός πληθυσμός της (περίπου 300.000 άτομα)  μειώθηκε στα 100.000, στα οποία προστίθονταν άλλοι 25.000 Έλληνες πολίτες.


Με απροκάλυπτες μεθοδεύσεις της η Τουρκίας σύντομα περιόρισε ασφυκτικά τα δικαιώματα που παρείχε στους Έλληνες η συνθήκη, καταπατώντας με απροκάλυπτο τρόπο διάφορα άρθρα της ενώ πιέσεις ιδιαίτερα ασκούσε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, αφού απουσίαζε παντελώς το ελληνικό κράτος, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Αυτές αφορούσαν απελάσεις ομογενών και δη σημαινόντων προσώπων, απαγόρευσεις εξασκήσεως πολλών επαγγελμάτων σε Έλληνες, αναίτιες κατασχέσεις περιουσιών, επεμβάσεις στις εκλογές των ομογενειακών ιδρυμάτων καθώς και παρεμβολές διαφόρων προσκομμάτων στην ομαλή οργάνωση και λειτουργία των εκπαιδευτηρίων ενώ το αποκορύφωμα ήταν η στρατολόγηση είκοσι κλάσεων ομογενών, ηλικίας 25 – 45 ετών, το 1941 και η αποστολή τους σε «τάγματα εργασίας» με σκοπό να χρησιμοποιηθούν σε βαριές δουλειές στα βάθη της Τουρκίας, υπό άθλιες καιρικές συνθήκες. Αποκορύφωμα όλων υπήρξε η περιβόητη «φορολογία περιουσίας» (varlιk vergisi) – ‘βαρλίκι’ για τους ντόπιους Κωνσταντινουπολίτες. Σύμφωνα μ’ αυτόν το νόμο, οι τουρκικές αρχές, με αυθαίρετο τρόπο, όριζαν για τους μειονοτικούς φόρο πολλαπλάσιο της συνολικής αξίας της περιουσίας τους. Αποτέλεσμα αυτού του νόμου υπήρξε η δήμευση πολλών περιουσιών. Πολλοί Έλληνες οδηγήθηκαν στην Ανατολία για καταναγκαστικά έργα όπου αποδεκατίστηκαν από τις κακουχίες, ενώ όσοι σώθηκαν επέστρεψαν σε άθλια κατάσταση στις αρχές του 1944, όταν πλέον άρχισε να διαφαίνεται στον ορίζοντα η ήττα της ναζιστικής Γερμανίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βάσει αυτού του νόμου η ελληνική ομογένεια, αν και αποτελούσε λιγότερο από το 0,5% του συνολικού πληθυσμού της Τουρκίας, εκλήθη να πληρώσει το 20% του συνολικού ποσού του φόρου.
Τα μέτρα κατά της ελληνικής μειονότητας χαλάρωσαν μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και ιδίως μετά το 1947, εξαιτίας του διεθνούς αρνητικού κλίματος προς την Τουρκία που είχε τηρήσει ευμενή ουδετερότητα προς την ναζιστική Γερμανία. Εξάλλου, η ένταξη της Τουρκίας και της Ελλάδος στο ΝΑΤΟ το 1952 συνέβαλε αποφασιστικά στη βελτίωση των διμερών σχέσεων. Έτσι η ελληνική ομογένεια βρήκε την ευκαιρία να αναδιοργανωθεί και να ανακάμψει. Σ’ αυτό συνέτεινε και η εκλογική επιρροή της στα δύο νέα μεγάλα κόμματα, το Ρ.Λ.Κ. του Ισμέτ Ίνονου και το Δημοκρατικό Κόμμα των Τζελάλ Μπαγιάρ και Αντνάν Μεντερές που συμμετείχαν πλέον εκτός του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος, που είχε ιδρύσει ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στην πολιτική ζωή της Τουρκίας. Στη οκταετία που ακολούθησε πέτυχε όχι μόνο την ανασυγκρότηση του κοινωνικού της ιστού αλλά και την σημαντική οικονομική της ισχυροποίηση.

Δυστυχώς αυτή η οικονομική και πολιτική ανάπτυξη  όμως της ομογενείας σε συνδυασμό με τις τότε εξελίξεις του Κυπριακού συνέβαλαν ώστε να στοχοποιηθεί τόσο από την πλευρά του τουρικού κράτους όσο και των εξαθλιωμένων Τούρκων μουσουλμάνων της Κωνσταντινουπόλεως.
Το 1955 τη γειτονική μας χώρα κυβερνούσε ο Αντνάν Μεντερές -ένας «πρώιμος Ερντογάν»- και το Δημοκρατικό Κόμμα. Όπως και σήμερα έτσι και τότε Μεντερές εφαρμόζοντας φιλομουσουλμανική πολιτική, προκαλούσε εκνευρισμό στο κεμαλικό κατεστημένο.
Η κακή οικονομική κατάσταση στην Τουρκία σε συνδυασμό με την εθνικιστική υστερία που προκαλούσε το ενδεχόμενο την ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα δημιούργησε το απαραίτητο υπόστρωμα για τη μεθόδευση από τους τούρκους ηγέτες μιας προβοκάτσιας προκειμένου να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη από τα εσωτερικά προβλήματά της, στρέφοντάς την κατά της ελληνικής μειονότητας που ευημερούσε. 
Το σχέδιο μπήκε σε εφαρμογή ήδη απο τις 28 Αυγούστου του 1955 όταν ο Μεντερές ισχυρίστηκε δημόσια ότι οι Ελληνοκύπριοι σχεδίαζαν σφαγές κατά των Τουρκοκυπρίων. Η αφορμή δημιουργήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου, όταν εξεράγη ένας μικρός αυτοσχέδιος εκρηκτικός μηχανισμός στο Τουρκικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης, που στεγαζόταν και στεγάζεται και σήμερα στο σπίτι, όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Ως δράστης συνελήφθη από τις ελληνικές αρχές ο Οκτάι Εγκίν, ένας μουσουλμάνος σπουδαστής από την Κομοτηνή, που αργότερα ηρωοποιήθηκε από την Τουρκία και διορίστηκε σε υψηλή κυβερνητική θέση.
Οι μικρές υλικές ζημίες στις τζαμαρίες του κτιρίου διογκώθηκαν από τις τουρκικές εφημερίδες που εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός, μεγαλοποιώντας και διαστρεβλώνοντάς το, κατόπιν κυβερνητικών οδηγιών. Πρωτοσέλιδοι τίτλοι, όπως «Έλληνες τρομοκράτες κατέστρεψαν το πατρικό σπίτι του Ατατούρκ» της «Ισταμπούλ Εξπρές» και δημοσίευση μιας σειράς από παραποιημένες φωτογραφίες του συμβάντος, προκάλεσαν τις πρώτες «αυθόρμητες» διαδηλώσεις στην Πλατεία Ταξίμ το απόγευμα της ίδιας μέρας.
Στις 5 το απόγευμα, το μαινόμενο πλήθος των 50.000 ατόμων στράφηκε κατά των ελληνικών περιουσιών στη συνοικία Πέραν. Οι λεηλασίες κράτησαν μέχρι τις πρωινές ώρες της 7ης Σεπτεμβρίου, όταν επενέβη ο Στρατός, καθώς η κατάσταση κινδύνευε να τεθεί εκτός ελέγχου. Μέχρι τότε, οι αρχές παρέμειναν απαθείς, ή ακόμα και διευκόλυναν τους πλιατσικολόγους στο έργο τους. Ο μηχανισμός του Δημοκρατικού Κόμματος, που ήλεγχε τα συνδικάτα, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στα έκτροπα.
Μεγάλος αριθμός διαδηλωτών μεταφέρθηκε από τη Δυτική Μικρά Ασία δωρεάν, αντί αμοιβής 6 δολαρίων, που ουδέποτε τους δόθηκε. 4.000 ταξί τους μετέφεραν στον χώρο των ταραχών, ενώ φορτηγά του Δήμου της Κωνσταντινούπολης είχαν αναπτυχθεί σε επίκαιρα σημεία της Πόλης, φορτωμένα με τσεκούρια, φτυάρια, ρόπαλα, αξίνες, σφυριά, σιδερένιους λοστούς και δοχεία βενζίνης, απαραίτητα σύνεργα για τον όχλο των επιδρομέων, οι οποίοι επιδόθηκαν σε μια άνευ προηγουμένου επίθεση κατά των ελληνικών καταστημάτων με συνθήματα όπως «Θάνατος στους γκιαούρηδες», «Σπάστε, γκρεμίστε, είναι γκιαούρης», «Σφάξτε τους έλληνες προδότες», «Κάτω η Ευρώπη» και «Εμπρός να βαδίσουμε κατά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης». Την οργή του όχλου δεν γλύτωσαν και κάποια καταστήματα αρμενικής και εβραϊκής ιδιοκτησίας.
Άνδρες και γυναίκες βιάστηκαν και σύμφωνα με τη μαρτυρία του γνωστού τούρκου συγγραφέα Αζίζ Νεσίν, πολλοί ιερείς εξαναγκάστηκαν να υποστούν περιτομή... 16 Έλληνες έχασαν τη ζωή τους και 32 τραυματίστηκαν.
Το πρωί της 7ης Σεπτεμβρίου τα  έκτροπα κατά των Ελλήνων εξαπλώθηκαν από την Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη όπου τούρκοι εθνικιστές έκαψαν το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Σμύρνης. Στη συνέχεια, κατέστρεψαν το νεόκτιστο εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, ενώ λεηλάτησαν σπίτια ελλήνων στρατιωτικών, που υπηρετούσαν στο Στρατηγείο του ΝΑΤΟ.
Ο πρωθυπουργός Μεντερές σε δηλώσεις του αποποιήθηκε την ευθύνη χρεώνοντας το πογκρόμ κατά των Ελλήνων στους κομμουνιστές. Ένας ισχυρισμός που κατέπεσε γρήγορα από τις αναφορές των ξένων πρεσβειών στην Άγκυρα προς τις κυβερνήσεις τους, που επισήμαιναν τις μεγάλες ευθύνες των τουρκικών αρχών.
Η προσπάθεια της κυβέρνησης Παπάγου να διεθνοποιήσει το θέμα δεν είχε σημαντικά αποτελέσματα. Αμερικανοί και Βρετανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να ασκήσουν πιέσεις στην Τουρκία, που είχε καταστεί πλέον πολύτιμος σύμμαχός τους κατά τη διάρκεια του «Ψυχρού Πολέμου». Οι νατοϊκοί σύμμαχοί μας είπαν ξεκάθαρα να ξεχάσουμε το συμβάν. Μοναδική εξαιρεση το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, από τους διεθνείς οργανισμούς, το οποίο απαίτησε από την Τουρκία εξηγήσεις για την καταστροφή του 90% των ορθόδοξων ναών στην Κωνσταντινούπολη.
Τέλος, πρόσφτα, τον Αύγουστο του 1995, η αμερικανική Γερουσία με απόφασή της κάλεσε τον Πρόεδρο Κλίντον να ανακηρύξει την 6η Σεπτεμβρίου Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Πογκρόμ.

Τα θλιβερά αποτελέσματα του Πογκρόμ κατά του Ελληνισμού της Πόλης ήταν:
  • ο θάνατος 16 Ελλήνων και ο τραυματισμός 32
  • ο θάνατος ενός Αρμένιου
  • ο βιασμός 12 Ελληνίδων
  • ο βιασμός αδιευκρίνιστου αριθμού ανδρών  οι οποίοι εξαναγκάστηκαν να υποστούν περιτομή...
Πέρα από τις ανθρώπινες απώλειες όμως συντελέστηκε και μια τεράστια οικονομική καταστροφή, το ύψος της οποίας ανήλθε, σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς, σε 150 εκατομμύρια δολάρια, ενώ η ελληνική κυβέρνηση το υπολόγισε σε 500.000.000 δολάρια, αφού λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν
  • 4.348 εμπορικά καταστήματα
  • 110 ξενοδοχεία
  • 27 φαρμακεία
  • 23 σχολεία
  • 21 εργοστάσια
  • 73 εκκλησίες
  • περίπου 1000 κατοικίες, όλα ελληνικής ιδιοκτησίας.
Η οικονομική αιμορραγία και ο φόβος ανάγκασαν χιλιάδες έλληνες ομογενείς να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα.
Αργότερα, το τουρκικό κράτος διά του προέδρου Τζελάλ Μπαγιάρ υποσχέθηκε αποζημίωση για την καταστροφή των ελληνικών περιουσιών. Στην καλύτερη των περιπτώσεων δεν ξεπέρασε το 20% των απαιτήσεών τους, με δεδομένο ότι τα περιουσιακά τους στοιχεία είχαν υποτιμηθεί δραματικά.
Πολλές λεπτομέρειες για τα Σεπτεμβριανά ήλθαν στο φως το 1961, κατά τη διάρκεια της δίκης για εσχάτη προδοσία του ανατραπέντος από τους στρατιωτικούς πρωθυπουργού Αντνάν Μεντερές, ο οποίος τελικά δεν γλύτωσε από την αγχόνη.

Βιβλιογραφία

Βακαλόπουλου, Κωνσταντίνου Α., Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού. Θράκη, Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1993
Βρυώνη, Σπύρου, Ο μηχανισμός της καταστροφής, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2007
Ιωαννίδη, Χρίστου Π., Νεο-Οθωμανικός Ιμπεριαλισμός, Εκδόσεις Καρατζάς / Τροχαλία, Αθήνα 1995
Σαρρή Νεοκλή, Η άλλη πλευρά, τόμος δεύτερος – βιβλίο Α΄, Εκδόσεις Γραμμή, Αθήνα 1982
Σύλλογος Ιμβρίων – Κωνσταντινουπολιτών – Τενεδίων και Ανατολικοθρακών Θράκης, Οι παραβιάσεις της Συνθήκης της Λωζάνης (β΄ έκδοση), Κομοτηνή 1993
http://infognomonpolitics.blogspot.com/

7.12. Η ΟΜ.Σ.Ι.Ε. εορτάζει την "ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΨΑΛΤΟΥ"

      Με ιδιαίτερη λαμπρότητα εορτάστηκε την Παρασκευή 7 Δεκεμβρίου, η ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΨΑΛΤΟΥ, από την Ομοσπονδ...