Αιτητής:
Πολιτιστικό Κέντρο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ και Κυπριακή Επιτροπή Βυζαντινών Σπουδών
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Εκκλησία της Κύπρου και Ιερές Μητροπόλεις, Καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Ναοί Ι. Μητροπόλεων, ενοριών και μονών, Ιερατική και Θεολογική Σχολή Εκκλησίας της Κύπρου, Σχολές Βυζαντινής και Παραδοσιακής Μουσικής, Χοροί Ιεροψαλτών και Χορωδίες Βυζαντινής Μουσικής, Μουσικά Σχολεία, Ωδεία, Πανεπιστήμια, κλήρος και εκκλησίασμα, θεολόγοι, Πολιτιστικό Κέντρο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ, Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Πολιτιστικό Ίδρυμα «Αρχάγγελος» Ιεράς Μονής Κύκκου, Πολιτιστικό και Περιβαλλοντικό Ίδρυμα της Ιεράς Μητροπόλεως Μόρφου, Κυπριακή Επιτροπή Βυζαντινών Σπουδών, Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, κ.ά..
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
Προφορικές παραδόσεις και κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις
Έτος εγγραφής:
2017
Γεωγραφική κατανομή:
Παγκύπρια γεωγραφική κατανομή στοιχείου (αγροτικές και αστικές περιοχές) και γειτονικά Πατριαρχεία και Αρχιεπισκοπές (Ορθόδοξες Εκκλησίες της Ελλάδας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, της Σερβίας, της Αλβανίας και των Αραβοφώνων Ορθοδόξων Εκκλησιών). Λατρευτικοί χώροι (ναοί και μοναστήρια) αλλά και χώροι κοσμικού χαρακτήρα θρησκευτικού, μουσικού, πολιτιστικού προσανατολισμού (π.χ. Ιερατικές και θεολογικές σχολές, σχολές βυζαντινής και παραδοσιακής μουσικής, μουσικά σχολεία, ωδεία, πολιτιστικά ιδρύματα, επιμορφωτικά κέντρα Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, συναυλιακοί χώροι).
Σύντομη περιγραφή:
Με ζωή 2000 και πλέον χρόνων, η ψαλτική τέχνη (γνωστή και ως βυζαντινή μουσική), άρρηκτα συνδεδεμένη με την πνευματική ζωή της Εκκλησίας και τη θρησκευτική λατρεία, θεωρείται ένα σπουδαίο είδος φωνητικής μουσικής παράδοσης, με εξέχουσα οικουμενική αξία. Αποτελεί τμήμα των κοινών εκκλησιαστικών μουσικών παραδόσεων που αναπτύχθηκαν στον γεωγραφικό χώρο της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας (Ορθόδοξες Εκκλησίες της Κύπρου, της Ελλάδας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, της Σερβίας, της Αλβανίας και των Αραβοφώνων Ορθοδόξων Εκκλησιών).
Χρησιμοποιώντας το λόγο, επενδυμένο με μουσική, αποτελεί μέχρι και τις μέρες μας το κύριο μέσο επικοινωνίας της θρησκευτικής λατρείας των κατοίκων του τόπου μας. Ως τέχνη, αποτελεί έκφανση του βυζαντινού και μεταβυζαντινού πνεύματος και πολιτισμού, με επιδράσεις από την αρχαία ελληνική, συριακή, αλλά και εβραϊκή θρησκευτική παράδοση και διανύει μια τεράστια πολιτιστική διαδρομή δια μέσου των αιώνων, αποτυπώνοντας στοιχεία της ιδιοσυγκρασίας και των κατοίκων της Κύπρου.
Η δια ζώσης διδασκαλία της ψαλτικής τέχνης εντάσσει την ψαλτική ως ένα σημαντικό είδος προφορικής παράδοσης (μουσική και θρησκευτική ποίηση). Είναι αυστηρά μονοφωνική (με εξαίρεση τη χρήση του ισοκράτη), με χορικό και αντιφωνικό χαρακτήρα και ρυθμική πολυμορφικότητα. Χρησιμοποιεί την Οκτώηχο, τους οκτώ εκκλησιαστικούς τρόπους (Ήχους). Η απουσία οργανικής συνοδείας και το παρασημαντικό σύστημα σημειογραφίας που χρησιμοποιείται στην ψαλτική, αποτελούν επιπλέον χαρακτηριστικά της γνωρίσματα. Το σύστημα της σημειογραφίας είναι μοναδικό στο είδος του – αποτελεί μια αυτοτελή μουσική γλώσσα, πέρασε δε διάφορα στάδια εξέλιξης φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας. Συνδέεται άρρηκτα με το δημοτικό τραγούδι, τον κοσμικό-δημοτικό κλάδο της βυζαντινής μουσικής παράδοσης. Στην Κύπρο αλλά και αλλού χρησιμοποιήθηκε για να καταγράψει τη ζώσα δημοτική προφορική παράδοση.
Η ψαλτική τέχνη έχει συνδεθεί με την ανδρική φωνή. Ωστόσο οι γυναίκες ψάλτριες, συνηθίζονται στα γυναικεία μοναστήρια, αλλά και στις σύγχρονες χορωδίες. Πρωταρχικοί φορείς της ψαλτικής τέχνης σήμερα είναι το ιερατείο (πατριάρχες, αρχιεπίσκοποι, αρχιερείς, ιερείς, διάκονοι), οι μοναχοί και οι μοναχές και ιδιαίτερα οι πρωτοψάλτες, ψάλτες, δια μέσου των οποίων οι πιστοί προσεύχονται και εξυμνούν τον Τριαδικό Θεό. Επιπλέον, η μακραίωνη αυτή παράδοση διατηρείται και μεταλαμπαδεύεται ανάμεσα στο πλήρωμα της εκκλησίας, καθηγητές και σπουδαστές θεολογίας, μουσικολόγους, σπουδαστές της βυζαντινής μουσικής, χοράρχες και χορωδούς. Η πλούσια κιβωτός της βυζαντινής μουσικής που η ψαλτική τέχνη διατηρεί, αποτελεί πεδίον έρευνας και από ερευνητές άλλων ειδικοτήτων (αρχαιολόγοι, παλαιογράφοι, εθνομουσικολόγοι κ.ά).
Αναλυτική περιγραφή:
Η άμεση σχέση της ψαλτικής τέχνης με την Ορθόδοξη Εκκλησία, καταδεικνύει ότι αυτή αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε στις περιοχές όπου πρωτοεξαπλώθηκε η χριστιανική Εκκλησία και στα μεγάλα της εκκλησιαστικά κέντρα. Πρωτίστως, στον γεωγραφικό χώρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με επίκεντρο την πρωτεύουσά της, την Κωνσταντινούπολη, και κεντρικό φορέα αυτής της τέχνης τη λειτουργική ζωή στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Αγία Σοφία, στην Μοναστική Κοινότητα του Αγίου Όρους με την ακατάπαυστη λειτουργική ζωή, και στις κατά τόπους Εκκλησίες, όπως της Κύπρου, της Αντιόχειας, των Ιεροσολύμων, της Αλεξάνδρειας, κλπ.
Έτσι, ταυτόχρονα με την εξέλιξη και τη γενικότερη οργάνωση της λειτουργικής ζωής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η ψαλτική τέχνη συμπορεύεται και αναπτύσσεται παράλληλα με τη λατρευτική ζωή και τη διαμόρφωση του υμνολογίου. Όπως κάθε ζωντανή παράδοση, η ψαλτική γνώρισε σημαντικές αλλαγές κατά τη μακρά ιστορία της, σε συνάρτηση με ιστορικούς, θεολογικούς και τελετουργικούς παράγοντες, μέχρι να πάρει βαθμιαία τη σημερινή της μορφή.
Η τέχνη της μονοφωνικής μουσικής απόδοσης των θρησκευτικών ύμνων χωρίς μουσικά όργανα μεταδιδόμενη από γενιά σε γενιά διατηρεί ένα τεράστιο πλούτο αφού παρουσιάζει διαχρονικότητα και ανθεκτικότητα. Η ψαλτική τέχνη μέσα από την εξελικτική διαδικασία που επιφέρει ο χρόνος, με τις αλλαγές, τις προσθήκες, τις συντμήσεις, τις αφαιρέσεις, τη νέα παραγωγή κλπ., παραμένει πιστή στην παράδοση. Τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης αυτής έχουν παραμείνει αναλλοίωτα ανά τους αιώνες: 1) Φωνητική μουσική χωρίς συνοδεία οργάνων. Η χρήση των οργάνων (π.χ. ταμπουράς, ψαλτήριο) περιορίζεται κατά περίπτωση στη διαδικασία της εκμάθησης, 2) Αυστηρά μονοφωνική μουσική: Η εναρμόνιση της μελωδίας περιορίζεται στη χρήση ισοκρατήματος, 3) Τροπική μουσική με χρήση της Οκτώηχου (οκτώ εκκλησιαστικοί τρόποι που ονομάζονται ήχοι) και του φυσικού κουρδίσματος, με βάση τη σειρά των αρμονικών. 3) Ελεύθερος και μεταβαλλόμενος ρυθμός, ο οποίος καθορίζεται από τον τονισμό των λέξεων, 4) Παρασημαντική σημειογραφία (οι φθόγγοι που χρησιμοποιούνται δεν ορίζουν συγκεκριμένο ύψος αλλά σχετικό, ενώ ειδικοί χαρακτήρες καθορίζουν τη χρονική διάρκεια και την συναισθηματική έκφραση).
Η ιστορία της ψαλτικής ανάγεται ήδη στους πρώτους αποστολικούς χρόνους και κινήθηκε παράλληλα με την ανάπτυξη της υμνογραφίας αφού αρχικά επένδυσε παλαιοδιαθηκικά κείμενα (ψαλμούς του Δαυίδ). Σημειογραφικά την βλέπουμε σε παπύρους του 3ου αι. και κατόπιν σε περγαμηνά χειρόγραφα, χαρακτηρισμένη ως παλαιοβυζαντινή γραφή. Περνώντας από διάφορα στάδια εξέλιξης και εξήγησης χαρακτηρίζεται ως μεσοβυζαντινή σημειογραφία μετά την Άλωση και τελικά ως νεοβυζαντινή μετά τον 18ο αι. Το 1814 οι μεγάλοι μεταρρυθμιστές της Βυζαντινής μουσικής σημειογραφίας Χρύσανθος εκ Μαδύτων, Γρηγόριος ο Πρωτοψάλτης και Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλακας εισάγουν τη νέα μέθοδο γραφής (παρασημαντική) των εκκλησιαστικών ύμνων. Την ίδια περίοδο στην Κύπρο ο αρχιεπίσκοπος Κυπριανός, έστειλε στην Κωνσταντινούπολη κληρικούς να μάθουν την νέα μέθοδο, την οποία δίδαξαν αργότερα στο νησί. Σημαντικές φυσιογνωμίες για την εξέλιξη της ψαλτικής τέχνης στην Κύπρο στα τέλη του 19ου και αρχές 20ού αιώνα είναι οι Οικονόμος Χαράλαμπος και Στυλιανός Ελευθεριάδης (Χουρμούζιος), οι οποίοι διακρίθηκαν για τη διδασκαλία τους και την συγγραφική τους δράση. Συνεχιστής του έργου τους και σημαντικός μελετητής της βυζαντινής μουσικής της Κύπρου ήταν ο άρχων Πρωτοψάλτης της Εκκλησίας της Κύπρου, Θεόδουλος Καλλίνικος (1904-2004). Με την επίσης πλούσια συγγραφική του δράση, αλλά και με την έρευνα, τις εκπομπές του στο ραδιόφωνο, και τις ηχογραφήσεις του, κατέγραψε την εκκλησιαστική και τη δημώδη βυζαντινή μουσική παράδοση της Κύπρου και την παρέδωσε στις νεότερες γενιές.
Σήμερα, ο κεντρικός χώρος μετάδοσης της ψαλτικής τέχνης, είναι ο ιερός ναός, στον οποίο τελούνται οι λατρευτικές ακολουθίες της Εκκλησίας με τους θρησκευτικούς ψαλμούς, προσευχές, δεήσεις, αγιογραφικά αναγνώσματα και ύμνους και είναι συνυφασμένος με τα σπουδαιότερα γεγονότα της ζωής του κάθε Χριστιανού. Η τέλεση της Θείας Λειτουργίας, των Μυστηρίων, αλλά και των σημαντικών θρησκευτικών τελετών της κοινότητας, όπως η βάπτιση, ο γάμος, η κηδεία, καθώς και η συμμετοχή των πιστών στις μεγάλες θρησκευτικές εορτές προσδίδουν στον ναό κεντρικό ρόλο στη ζωή της κοινότητας των πιστών. Ο ναός αναγκαστικά καθίσταται ο χώρος στον οποίο η ψαλτική τέχνη, μεταδίδεται κυρίως εμπειρικά, δηλαδή με την εφαρμογή της στην πράξη. Η διδασκαλία της ψαλτικής τέχνης προηγείται πάντοτε της εμπειρικής πράξης σε σχολές ψαλτικής ή με τη μαθητεία σε καταξιωμένους ή πεπειραμένους ψάλτες. Η ακουστική και η εμπειρική εκμάθηση της ψαλτικής αποτελεί ουσιαστικό κομμάτι της σωστής εκπαίδευσης των ψαλτών, αφού η γραπτή απόδοση των ύμνων και ψαλμών μέσω της παρασημαντικής σημειογραφίας είναι περιγραφική και διασώζει κυρίως τα βασικά τους στοιχεία.
Στην σύγχρονη Κύπρο του 21ου αιώνα, η ψαλτική τέχνη εξακολουθεί να κατέχει σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή των Κυπρίων και συμβάλλει στην ανάπτυξη της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας και της μουσικής εκπαίδευσης γεφυρώνοντας χιλιόχρονες πολιτιστικές αξίες με τις ανάγκες του σήμερα.
Σε δύσκολους καιρούς, η ανάγκη για επιστροφή στις ρίζες, στην παράδοση και τις αξίες καθίσταται ακόμα πιο έντονη. Αντίστοιχα με την επιστροφή στην παραδοσιακή βυζαντινή αγιογραφία (Νεοαναγεννησιακή και Νεοβυζαντινή τέχνη), παρουσιάζεται ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον μελέτης και διάδοσης της παραδοσιακής βυζαντινής μουσικής (εκκλησιαστικής και κοσμικής) όχι μόνον από τους άμεσα ενδιαφερόμενους φορείς, αλλά και από ερευνητές με συγγενή ενδιαφέροντα.
Η ψαλτική τέχνη γνωρίζει ιδιαίτερη ώθηση χάρη στη λειτουργία και δράση: 1) πανεπιστημιακών σχολών θεολογίας, αλλά και ιερατικών σχολών, 2) σχολών βυζαντινής και παραδοσιακής μουσικής, 3) χορών ιεροψαλτών και χορωδιών βυζαντινής μουσικής. Παράλληλα, στη διάδοση της ψαλτικής τέχνης συντείνει η μελέτη και η διοργάνωση εκδηλώσεων και επιστημονικών συνεδρίων από πολιτιστικά και ερευνητικά κέντρα, ιδρύματα και μουσεία, ενώ η διάδοσή της στους νέους προωθείται και μέσω της ένταξης του μαθήματος της βυζαντινής μουσικής στα μουσικά σχολεία της Κύπρου.
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η ψαλτική τέχνη σήμερα, παρά την ώθηση που παρατηρείται, οφείλονται στην ιδιαίτερη σύνδεση της ψαλτικής τέχνης με τη λειτουργική ζωή και τη μειωμένη συμμετοχή των πιστών στη θεία Λειτουργία και τα Μυστήρια της Εκκλησίας. Παράλληλα η χρήση στην ψαλτική τέχνη αρχαίων και μεσαιωνικών κειμένων προκαλεί δυσκολία στον σύγχρονο άνθρωπο να κατανοήσει τα ψαλλόμενα. Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει η ψαλτική τέχνη είναι το μειωμένο ενδιαφέρον για την εκμάθηση ή ακρόαση της μουσικής αυτής, αφού στις μέρες μας έχουν επικρατήσει διάφορα είδη της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής με τα οποία το κοινό νιώθει πιο εξοικειωμένο, αφού προωθούνται μέσω των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Αργυρού, Χ. (2011) Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές: πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές για τη διδασκαλία της ιστορίας της Κύπρου κατά τη βυζαντινή περίοδο. (Βιβλίο και ψηφιακός δίσκος πηγών για τον εκπαιδευτικό) Λευκωσία: Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων.
Βασιλειάδης, Χ. (1999) Τυπική Διάταξη της καθ'ημέραν Ακολουθίας. Λευκωσία: Εκδόσεις Ταϊσία.
Βασιλειάδης, Χ. (2012) Η συμβολή της εκκλησιαστικής μουσικής στο ποιμαντικό έργο της εκκλησίας. Διδακτορική διατριβή. Λευκωσία: Αγία Ταϊσία.
Γιαννόπουλος, Στ. Ε. (2004) Η ψαλτική τέχνη. Λόγος και μέλος στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
π. Δημοσθένους, Δ. (2002)Το κλιτόν μέλος ως ενδεδειγμένος τρόπος ανάγνωσις του ευαγγελίου, στο Π. Χατζημάρκος & Κ. Κοκκινόφτας (Επιμ.) Ύψίστου κλήσις. Εορταστικός Τόμος με την ευκαιρία της συμπλήρωσης σαράντα χρόνων λειτουργίας της Ιερατικής Σχολής Απόστολος Βαρνάβας, Λευκωσία, σσ. 163-174.
π. Δημοσθένους, Δ. (2016) Η μελοποιία του Αρχιερατικού καιρού. Mεταπτυχιακή διατριβή, Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφου, Πάφος.
Ευθυμιάδης, Α. (1988) Μαθήματα Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής. Θεσσαλονίκη: Μέλισσα.
Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου (1994-2016) Κύπρια Μηναία (τομ. 1-11), Θεσσαλονίκη: Μέλισσα.
Καλλίνικος, Θ. (1948) Εθνική ψαλμωδία: περιέχουσα τας φήμας και πολυχρονισμούς της Ιεράς Συνόδου Κύπρου, Δοξολογίας, Πολυχρονισμούς του Βασιλέως των Ελλήνων Παύλου Α' και δημώδη ελληνικά άσματα και άλλα. Εν Λευκωσία Κύπρου: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1951) Κυπριακή λαϊκή μούσα. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1958) Νέον Αναστασιματάριον: περιέχον την εν ταις Κυριακαίς του ενιαυτού ψαλλομένην Αναστάσιμον Ακολουθίαν. 2η έκδ. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1956) Δοξαστάριον. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1973) Μουσικός Λειτουργικός Θησαυρός: περιέχον άπαντα τα εν τη Ιερά Λειτουργία ψαλλόμενα. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1977) Ειρμολόγιον: περιέχον τα κυριώτερα αυτόμελα και όλας τας καταβασίας του ενιαυτού μετά των μεγαλυναρίων των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1976) Μεθοδικός οδηγός: δια την εκμάθησιν της Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής, απαραίτητος δια τους σπουδαστάς των ωδείων, των παιδαγωγικών ακαδημιών, των εκκλησιαστικών σχολών και των ιεροψαλτών. Λευκωσία: [χ.ό.].
Καλλίνικος, Θ. (1977) Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1977) Μέγα θεωρητικόν εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής. Λευκωσία: [χ.ό.].
Καλλίνικος, Θ. (1977) Μέγα θεωρητικόν εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής. Λευκωσία: [χ.ε.].
Καλλίνικος, Θ. (1978) Τριώδιον και ο Ακάθιστος Ύμνος. Λευκωσία: [χ.ε.]
Καλλίνικος, Θ.(1984) Νεκρώσιμος Ακολουθία: περιέχουσα: Α'. Άπασαν την Νεκρώσιμον και Επιμνημόσυνον Ακολουθία, Β'. Την αυτήν εν Μουσικώ Κειμένω. Λευκωσία - Κύπρος: [χ.ε.].
Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου (2006) Η βυζαντινή μουσική και οι αναστάσιμοι ύμνοι. Πρακτικά συνεδρίου, Λευκωσία, 6 Μαϊου. Λευκωσία: Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου.
Νεοφύτου, Α. (2014) Λαϊκή λατρεία στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου. Οι γιορτές του Δωδεκαημέρου. Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών. Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών.
Παπαδοπούλου, Θ. (2010) Εκκλησιαστική Σάλπιγξ: άπαντα τα βυζαντινομουσικολογικά Στυλιανού Χουρμουζίου. Λευκωσία: Θεόδωρος Παπαδόπουλος.
Παπασάββας, Ν. (2000) Μεθοδική διδασκαλία της εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής. Λεμεσός: Παπασάββας Νίκος.
Στάθης, Γρ. Θ (Εκδ) (2014) Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής τέχνης: τα γένη και τα είδη της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιϊας: Πρακτικά Β Διεθνούς Συνεδρίου Μουσικολογικού και Ψαλτικού (Αθήνα,15- 19 Οκτωβρίου 2003) Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας: Αθήνα 2006.
Χαλδαιάκης, Α. Γ. (2001) Θεωρία και πράξη της ψαλτικής τέχνης: πρακτικά Α' Πανελληνίου Συνεδρίου Ψαλτικής Τέχνης (Αθήνα, 3- 5 Νοεμβρίου 2000). Αθήνα: Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Χατζησολωμού, Σ. Ι. (2006) Εγχειρίδιον ιστορίας, βυζαντινής μουσικής, υμνολογίας, λειτουργικής, τυπικού εκκλησίας, απαγγελίας αναγνωσμάτων. Έμπα, Πάφος: [χ.ό.]
Χουρμούζιος, Σ. (1922) Η Νεκρώσιμος Ακολουθία : κατά το τυπικόν της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Εν Λευκωσία : Τυπογραφείον "Θεσσαλονίκης".
Χουρμούζιος, Σ. (1924) Μέθοδος προς ταχείαν εκμάθησιν της βυζαντινής μουσικής. . Λευκωσία: Τύποις Θεσσαλονίκης.
Χουρμούζιος, Σ. (1934) Ο Δαμασκηνός : ήτοι θεωρητικόν πλήρες της βυζαντινής μουσικής, μετά γυμνασμάτων προς πρακτικήν διδασκαλίαν εν τω τέλει. Εν Λευκωσία (Κύπρου): Τύποις "Μουσών".
Χουρμούζιος, Σ. (1934) Εθνική Μούσα: Τυπική Διάταξις. Κύπρος: [χ.ε.].
Χουρμούζιος, Σ. (1936) Μέθοδος προς εύκολον διδασκαλίαν της Βυζαντινής Μουσικής. 2η έκδ. Εν Λευκωσία Κύπρου: Τύποις Μουσών.
Ψάχος, Κ. Α. (1978) Η παρασημαντική της βυζαντινής μουσικής, ήτοι ιστορική και τεχνική επισκόπησις της σημειογραφίας της βυζαντινής μουσικής από των πρώτων χριστιανικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημών. Αθήναι: Διόνυσος.
Jakovljevic, A. (1990) Catalogue of Byzantine Chant Manuscripts in the Monastic and Episcopal Libraries of Cyprus. Nicosia: Cyprus Research Center.
ΠΗΓΗ: Εθνική Επιτροπή UNESCO, http://www.unesco.org.cy
